Azərbaycan və Hindistan əməkdaşlığa yatırım edirlər

Azərbaycan və Hindistan uzun müddət dost münasibətlərə və geniş spektrdə məsələlər üzrə əməkdaşlığa malik olublar. Bakı uzun illər Nyu-Dehlinin Cənubi Qafqazda əsas ticarət tərəfdaşı olub. Bununla belə, bu yaxınlarda Hindistanın atdığı və Azərbaycan tərəfindən bir qədər düşmən tərzdə davranış kimi qəbul edilən bəzi addımlardan sonra iki ölkə arasında diplomatik münasibətlər pisləşə bilər.

2022-ci il iyunun 9-da Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi Hindistanın Azərbaycandakı Səfiri Bavitlunq Vanlalvavnanı çağıraraq Hindistanın hakim partiya üzvlərinin Məhəmməd Peyğəmbərin ünvanına təhqiramiz ifadələr işlətməsinin Azərbaycan tərəfindən pislədiyini bildirib və Hindistan hökumətini bu məmurlara qarşı sərt tədbirlər görməyə çağırıb. Bu ilin avqustunda Azərbaycanın ictimai televiziyası Hindistanın müxtəlif beynəlxalq platformalarda Azərbaycanın təşəbbüslərini əngəlləmək üçün diplomatik cəhdləri haqqında süjet yayımlayıb.

Bundan başqa Azərbaycanın BRİKS sammitinə dəvət edilməsinə digər üzvlər – yəni Rusiya, Çin, Braziliya və Cənubi Afrika tərəfindən razılıq verilsə də, Hindistan buna etiraz etdiyinə dair, eləcə də iyulun 25-29-da Bakıda keçirilən Qoşulmama Hərəkatının Gənclər Zirvəsinin beynəlxalq təşkilata çevrilməsi ilə bağlı Azərbaycanın təklifini Yeni Dehli dəstəkləmədiyinə dair xəbərlər yayılıb. Radikal şiə qruplaşmalarının avqustun 4-də Azərbaycanın Londondakı Səfirliyinə basqın etməsindən sonra Hindistan və Butanın Qoşulmama Hərəkatı ölkələrinin Azərbaycanla həmrəyliyini ifadə edən bəyannaməsinin imzalanmasına mane olduğu da bildirilir.

İki ölkə arasında artan bu ziddiyyətlər əsasən onların Dağlıq Qarabağ və Kəşmir münaqişələrindəki diplomatik və ideoloji mövqelərindən qaynaqlanır. Qarabağ münaqişəsində Pakistanın qəti dəstəyini alan Azərbaycan uzun illərdir ki, Kəşmir məsələsində Pakistanın mövqeyini açıq şəkildə dəstəkləyir. Paralel olaraq, Hindistan Qarabağ münaqişəsində Ermənistana daha yaxın mövqe tutaraq, Avrasiya regionunda bu iki uzaq münaqişə mərkəzləri arasında əlaqə yaradıb.

Maraqlısı odur ki, bu siyasi fikir ayrılığı bir müddətdir ikitərəfli əlaqələrə xələl gətirmək potensialına malik olsa da, əslində Bakı ilə Yeni Dehli arasında inkişaf edən iqtisadi əlaqələrə görə bu məsələlər arxa planda qalıb.

İki ölkə uzun müddət bu ziddiyyətlərin ikitərəfli əməkdaşlığa ciddi ziyan vurmaması üçün səy göstəriblər. Azərbaycanın 2020-ci ildə İkinci Qarabağ Müharibəsindəki qələbəsindən və Cənubi Qafqazda dəyişən güc reallıqlarından sonra Azərbaycan-Hindistan tərəfdaşlığını praqmatik xətt üzərində saxlamaq çətin işə çevrilib. 44 günlük müharibə bir tərəfdən Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan, digər tərəfdən isə Hindistan və Ermənistan arasında qeyri-rəsmi ittifaqların daha da möhkəmlənməsinə səbəb olub.

Müharibədən sonra Azərbaycan Türkiyə və Pakistanla diplomatik və hərbi sahədə əlaqələri ikiqat artırıb. Bakı və İslamabad regional əhəmiyyətli məsələlərdə bir-birini daha çox dəstəkləməyə başlayıblar. 2022-ci ilin iyulunda Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan parlament sədrləri İstanbul Bəyannaməsini imzalayıblar ki, burada Ankara və Bakı Cammu və Kəşmir münaqişəsi ilə bağlı prinsipial mövqelərini bir daha təsdiqləyiblər və münaqişənin BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələrinə uyğun olaraq sülh yolu ilə həllinə tərəfdar olduqlarını bildiriblər.

Hindistan isə Qarabağ məsələsində “prinsipial mövqeyini” saxlamaqla Ermənistanı daha qabarıq şəkildə dəstəkləməyə üstünlük verib. 13-14 sentyabr 2022-ci il tarixlərində Ermənistan və Azərbaycan arasında yeni sərhəd toqquşmalarından sonra Hindistanın Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycana istinad edərək təcavüzkar tərəfi hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa çağırıb.

Hərbi əməkdaşlığa gəldikdə, Azərbaycan-Pakistan tərəfdaşlığı birgə hərbi təlimlər və hərbi təhsil proqramları baxımından yaxşı inkişaf perspektivlərinə malikdir. 2021-ci ilin sentyabrında Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan “Üç Qardaş” üçtərəfli hərbi təlimləri keçirib, burada xüsusi təyinatlı birləşmələr quruda, dənizdə və havada şərti düşmən xətlərinin arxasına sızma tapşırıqlarını icra ediblər. 2022-ci ilin avqustunda Azərbaycanın Milli Müdafiə Universiteti və Pakistanın Milli İdarəetmə Kolleci hərbi təhsil sahəsində mümkün əməkdaşlıq sahələrini müzakirə ediblər. Bakı həmçinin müharibədən sonra hava qüvvələrinin imkanlarını artırmaq üçün ən yaxşı variantlardan biri kimi Pakistanın JF-17 döyüş təyyarələri ilə maraqlanır.

Hindistan və Ermənistan arasında hərbi əməkdaşlıq 2021-ci ilin yanvarında Hindistanın Ermənistana 4 ədəd “Swathi” radar sistemlərini təhvil verməsi ilə tamamilə yeni mərhələyə qədəm qoyub. 40 milyon dollarlıq platforma erməni ordusunun Qarabağ kimi dağlıq ərazidə əməliyyat planlarına uyğun gəlməsi yanaşı, həm də İrəvanın Rusiyadan asılılığını azaltmaq məqsədi daşıyır. Aprel ayında Ermənistanın müdafiə naziri Suren Papikyan Hindistan səfirini iki ölkənin müdafiə nazirlikləri arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında sazişin imzalanmasını müzakirə etmək üçün qəbul edib. İyulda Hindistanın Mumbayda yerləşən xəbər agentliyi Dnaindia.com erməni nümayəndə heyətinin “alış-veriş siyahısı ilə” Hindistana səfəri barədə məlumat verib.

Bütün bunlara baxmayaraq, Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü və bundan sonra Rusiyaya qarşı sanksiyalar Azərbaycan və Hindistana fikir ayrılıqlarını bir kənara qoyub, qarşılıqlı faydalı sahələrdə əməkdaşlıq etmək üçün yeni imkanlar yaradıb. Hindistan 2022-ci ilin ilk altı ayında Azərbaycanın dördüncü ən böyük ixrac tərəfdaşı olub. Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə Azərbaycanın Hindistana ixracı 107 faiz artaraq 896 milyon ABŞ dollarına çatıb. Eyni zamanda, Hindistan qlobal ərzaq bazarlarında artan volatillik kontekstində Azərbaycan üçün mühüm taxıl və düyü mənbəyi ola bilər. Bu hadisələr Bakı üçün Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin (INSTC), Yeni Dehli üçün isə sabitliyi pozulmuş regionda geoiqtisadi mövqeyinin əhəmiyyətini bir daha gündəmə gətirir.

Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizi multimodal nəqliyyat marşrutudur və 2000-ci ildə Rusiya, Hindistan və İran arasında hökumətlərarası saziş əsasında yaradılıb. 7200 kilometrlik dəhliz İran və Azərbaycanın dəmir yolu şəbəkələri vasitəsilə Mumbay şəhərini Sankt-Peterburqla birləşdirir. Hindistan Yük Ekspeditorları Assosiasiyaları Federasiyasının hesabatına görə, INSTC Süveyş kanalından keçən ənənəvi dəniz marşrutundan 30 faiz ucuz və 40 faiz qısadır.

Azərbaycan bu qrupa 2005-ci ildə qoşulub və o vaxtdan marşrutun gələcək inkişafında fəal iştirak edib. 2021-ci ilin iyununda Azərbaycan, Rusiya və İran dəmir yolu şirkətlərinin birgə idarə etdiyi ilk qatar Finlandiyadan Hindistana 30 ədəd 40 futluq konteynerdə kağız məhsulları daşıyıb. 2022-ci ilin avqustunda Belarus və Rusiyanın dəmir yolu şirkətləri INSTC çərçivəsində Azərbaycana yük daşımağa başlayıblar və taxta-şalban məhsulları ilə yüklənmiş ilk ekspress qatar cəmi 7 günə Azərbaycanın Abşeron stansiyasına çatıb. Şimal-cənub marşrutunun Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu vasitəsilə şərq-qərb Orta Dəhlizinə birləşdiriləcəyi halda Azərbaycanın geniş Avrasiya regionunda əsas tranzit qovşaqlarından birinə çevirəcəyi gözlənilir.

Hindistan üçün isə INSTC Asiya bazarlarını Avropa ilə əlaqələndirmək üçün Çin və Pakistanın rəhbərlik etdiyi layihələrə alternativlər yaratmaq məqsədinə xidmət edib. Bununla da Yeni Dehli bəzi nəqliyyat marşrutlarını Süveyş kanalından uzaqlaşaraq İran, Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan və Rusiyanın dəmir yolu sisteminə yönləndirməyi hədəfləyib ki, bu da iqtisadi artımı sürətləndirərək bu bazarların istifadə olunmamış ticarət potensialını açacaq.

Keçmişdə INSTC zəif iqtisadi mübadilə və inkişaf etməmiş nəqliyyat şəbəkəsi səbəbilə gözlənilən nəticələri verməsə də, Ukrayna ilə bağlı sanksiyalardan sonra Rusiya və Hindistan arasında ticarət artımı üçün alternativ marşrutlara yaranmış kəskin ehtiyac bu marşruta yeni həyat verə bilər. Artıq 2022-ci ilin iyulunda Rusiya Xəzər dənizindəki Rusiya və İran limanlarından, eləcə də Fars körfəzindəki limanlardan keçməklə Mumbaya taxta laminat lövhələrilə yüklü iki ədəd 40 futluq konteyner daşıyan ilk qatarını göndərib. Sentyabrın 9-da isə Azərbaycan, İran və Rusiya INSTC layihəsinin gələcək inkişafı haqqında Bakı Bəyannaməsini imzalayıblar ki, bu sənəd marşrut boyu nəqliyyat və tranzit əməliyyatlarının sadələşdirilməsi mexanizmlərini nəzərdə tutur.

Azərbaycan üçün INSTC strateji istəkdir – bu, istehsal fəaliyyətlərinin, dəyər və təchizat zəncirlərinin sahilyanı rayonlardan bir zamanlar periferik regionlara daşınmasından faydalanmaq imkanıdır. 2018-ci ilin martında Bakı və Tehran Azərbaycanın Astara və İranın eyni adlı şəhəri arasında dəmir yolu xəttini işə salaraq Azərbaycanın dəmir yolu şəbəkəsini İran ərazisinə doğru 1,5 kilometrə qədər irəlilədiblər. Bakı, həmçinin Astaraçay üzərində 60 milyon dollarlıq körpünün tikintisini də maliyyələşdirib. 2019-cu ildə İranın Qəzvin-Rəşt dəmir yolu hissəsini istifadəyə verməsindən sonra Bakı Hindistan və Rusiya arasında yüklərin Azərbaycan və İran üzərindən rahat tranzitini təmin edəcək 164 kilometrlik Rəşt-Astara dəmir yolunu tamamlanmasını təşviq etməyə çalışıb. Artıq iyulda Rəşt-Astara dəmir yolunun 70 faizi tamamlanıb və Rusiya onun qalan hissəsinin tikintisini İran nefti ilə barter vasitəsilə maliyyələşdirəcəyini bəyan edib.

INSTC ölkələri də bu yaxınlarda marşrutun “yumşaq” infrastruktur potensialını yaxşılaşdırmaq üçün səylərini artırıblar. Belə ki, Rusiya INSTC çərçivəsində logistikanı təmin etmək məqsədilə birgə dəmir yolu operatorunun yaradılması işində xüsusilə fəallıq göstərib. Belə bir operator Çinlə Avropa bazarlarını birləşdirərək Şimal Dəhlizi boyunca asan tranziti təmin etmək məqsədilə Rusiya, Qazaxıstan və Belarus milli dəmir yolu şirkətlərini bir araya gətirən “UTC Logistics” şirkətinin analoqu ola bilər.

Azərbaycan və Hindistan isə ikitərəfli qaydada İkiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında saziş və İkitərəfli İnvestisiya Müqaviləsi üzrə danışıqlara köməklik göstəriblər. İnkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturu ilə birlikdə tənzimləyici qaydaların uyğunlaşdırılması ümumilikdə INSTC ölkələri, xüsusən də Hindistan və Azərbaycan arasında ticarət əlaqələrini dərinləşdirəcək. Bu, Bakı ilə Yeni Dehli arasındakı siyasi fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmasa da, yenə də praqmatik yollarla fikir ayrılıqlarını müzakirə etmək üçün imkanlar yaradacaq.

Hindistan-Azərbaycan münasibətlərindəki bu tendensiya Azərbaycanın Qarabağ müharibəsindən sonrakı dövrdə beynəlxalq əməkdaşlığa yanaşmasının mühüm tərkib hissəsi olan “özgələşdirmədən uyğunlaşma” strategiyası kontekstində nəzərdən keçirilməlidir. Müvafiq olaraq, Bakının Türkiyə ilə müttəfiqlik münasibətləri Yunanıstanla qarşılıqlı əməkdaşlığa mane olmayacaq şəkildə qurulub; və ya İranla siyasi-iqtisadi əlaqələr üçün kanalları açıq saxlamaqla İsraillə hərbi-iqtisadi əlaqələr genişləndirilir. Eynilə, Azərbaycan da diqqətlidir ki, Pakistanla artan ittifaq onun Hindistanla praqmatik əməkdaşlığı hesabına başa gəlməsin. Bakının 2022-ci ilin fevralından sonra INSTC çərçivəsində əməkdaşlığa artan sadiqliyi bu strategiyanın tərkib hissəsi olub.

Məhəmməd Məmmədov
Topçubaşov Mərkəzinin elmi işçisidir. Onun tədqiqatları postsovet məkanında geosiyasi və keçid dövrünün inkişafı, Azərbaycanın xarici və təhlükəsizlik siyasətini əhatə edir