Marketlərdə diqqətli olun – Evinizdə olan bu maddələr SİZİ ZƏHƏRLƏYİR: tam korluq yaradır

Məişətdə tualet və hamamın təmizliyində geniş istifadə olunan kimyəvi vasitələr (məsələn, çirk təmizləyicilər, ağardıcılar, dezinfeksiyaedicilər) düzgün istifadə olunmadıqda ciddi zəhərlənmə riskinə səbəb olur. Statistikaya görə, dünyada təcili yardıma müraciət edən zəhərlənmə hallarının 15-20%-i məhz kimyəvi maddələrlə əlaqədardır. Bu maddələr ev işlərini asanlaşdırsa da, təsadüfi zəhərlənmələrin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən, hər il 3 milyondan çox təsadüfi zəhərlənmə qeydə alınır və bunların böyük əksəriyyəti 5 yaşdan kiçik uşaqların payına düşür. Azərbaycanda da bu problem aktualdır məsələn, 2019-cu ildə Qobustan rayonunda bir qadın xlor tərkibli təmizləyici vasitədən istifadə edərək təmizlik apararkən kimyəvi zəhərlənmə səbəbindən həyatını itirmişdi. Bu faktlar göstərir ki, məişət təmizliyi zamanı istifadə olunan güclü kimyəvi vasitələrə ciddi ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.

Zəhərlənməyə səbəb olan maddələr

Tualet və hamam təmizliyində işlədilən vasitələrin tərkibində adətən güclü turşular, qələvilər və ya oksidləşdiricilər mövcuddur. Ən geniş yayılmış maddələrdən biri xlorlu ağardıcı yəni natrium hipoxlorit əsaslı məhluldur (məsələn, bəzi “Domestos”, “ACE” kimi məhsullar). Ağardıcılar güclü dezinfeksiyaedici təsirə malik olsa da, uyğun olmayan maddələrlə qarışdıqda təhlükəli reaksiya verir. Xüsusilə xlorlu ağardıcının hər hansı turşu (məsələn, tualet təmizləyicisindəki duz ruhu, sirkə tərkibli məhlullar) ilə qarışması nəticəsində xlor qazı ayrılır. Xlor qazı son dərəcə zəhərlidir az miqdarda belə gözün, burun-boğazın selikli qişalarını dərhal qıcıqlandırır, öskürək, boğulma hissi yaradır. Yüksək konsentrasiyalarda isə ağciyərdə maye toplanması, sətəlcəm və hətta ölümlə nəticələnə biləcək ağır zəhərlənmələr törədir. Eyni zamanda, ağardıcı məhlulu ammiak tərkibli təmizləyicilərlə bir yerdə işlətmək də qəti qadağandır. Belə qarışıq nəticəsində meydana çıxan xloramin qazı da güclü zəhərlənməyə yol açır, kəskin tənəffüs simptomları (öskürək, təngnəfəslik, gözyaşarması və s.) törədir. Ammiakın özü də bəzi şüşə silici və universal təmizləyicilərin tərkibində olur və buxarı dərini, gözü və tənəffüs yollarını qıcıqlandıra, astma və allergiyanı kəskinləşdirə bilər.

Digər yayılmış təhlükəli kimyəvi vasitə qrupuna güclü turşu və qələvi əsaslı təmizləyicilər daxildir. Məsələn, tualet unitazı, kafel və boru təmizləyən mayelərin tərkibində çox vaxt duz ruhu (xlorid turşusu) və ya sodium hidroksid (soda) kimi maddələr olur. Bu cür vasitələr çirki və əhəng yataqlarını yaxşı təmizləsə də, birbaşa dəri ilə təmasda kimyəvi yanıq yarada bilər, gözə sıçrarsa, hətta qismən və ya tam korluğa səbəb ola bilər. Belə santexnika təmizləyicilərinin buxarlarını uzun müddət udmaq boğaz və ağciyərlərdə ciddi zədələnmələr törədə bilər. Ümumiyyətlə, məişət dezinfeksiyaedicilərinin əksəriyyəti gözlər və dəri üçün güclü qıcıqlandırıcıdır, boğazı yandırır. Tənəffüsə keçdikdə nəfəs yollarında ödem (şişmə) və iltihaba yol aça bilir. Araşdırmalar göstərir ki, xlor tərkibli ağardıcıların bu cür təsirləri təkcə kəskin zəhərlənmə yox, həm də tez-tez istifadə nəticəsində astmatik reaksiyalar və xroniki ağciyər xəstəlikləri yarada bilir. Mütəxəssislər qeyd edir ki, bu maddələrdən uzun müddət mütəmadi istifadə edən insanların ağciyər funksiyasında gündəlik bir qutu siqaret çəkən insandakına bərabər azalma müşahidə edilir, astma halları artır. Yəni, zəhərlənmə təkcə birdəfəlik ağır təsirdən deyil, həm də xroniki kimyəvi məruz qalmalardan baş verə bilər.

Zəhərlənmələrin ən çox baş verdiyi mühit

Tualet və hamam təmizliyi zamanı zəhərlənmə riski daha çox qapalı məkanlarda, havalandırmanın zəif olduğu şəraitdə ortaya çıxır. Səhiyyə mütəxəssislərinin rəyinə görə, hamam otağında və ya kiçik, pəncərəsiz tualetdə kimyəvi təmizləyicilərdən istifadə edildikdə onların buxarlarının təsiri dəfələrlə artır. Məsələn, xlorlu bir vasitə qapalı və havasız mühitdə istifadə olunarsa, ayrılan qazlar qısa müddətdə təhlükəli səviyyəyə çata bilər və əgər qapı-pəncərə bağlı qalarsa, insanlar boğulma, nəfəs çatışmazlığı kimi zəhərlənmə əlamətləri hiss etməyə başlayır. Xlor tərkibli təmizləyicilərlə iş zamanı ventilyasiyanın olmaması, xüsusən də isti su və buxar mühitində, reaksiyanı sürətləndirərək daha çox zəhərli qaz yaradır. Bu səbəbdən, statistik olaraq zəhərlənmə hadisələri ən çox məhz vanna otağı və tualet kimi hamam məkanlarında baş verir. Yəni insanların güclü kimyəvi qoxulara kiçik, qapalı sahədə məruz qaldığı hallarda. Mütəxəssislər bildirir ki, belə şəraitdə havanın dəyişməməsi buxarın konsentrasiyasını yüksəldir və həm təmizləyici maddələrin tənəffüs orqanlarına təsirini, həm də dəridəki və selikli qişalardakı zədələnməni artırır. Nəticədə, eyni maddə açıq havada az təsir göstərsə də, qapalı hamam və ya tualetdə istifadə zamanı ciddi zəhərlənməyə yol aça bilər.

Bununla belə, zəhərlənmə riski təkcə hamamla məhdudlaşmır evin mətbəxində və ya digər qapalı məkanlarında da güclü kimyəvi təmizləyicilərdən düzgün istifadə edilmədikdə bənzər təhlükə yarana bilər. Məsələn, ABŞ-da 2020-ci ilin ilk rübündə ev təmizləyici və dezinfeksiyaedici maddələrlə bağlı 45 mindən çox zəhərlənmə hadisəsi qeydə alınıb ki, bunların əhəmiyyətli hissəsi məhz məişətdə təmizlik zamanı havalandırmanın yetərsiz olması və məhsulların qarışdırılması ilə bağlı olub. Bu statistik məlumatlar göstərir ki, istər tualet, istərsə də hamam və ya mətbəx əgər təmizlik işləri aparılan məkan havasızdırsa və kimyəvi buxarlar yığılırsa, zəhərlənmə halları qaçılmazdır.

Zəhərlənmə növləri və risk qrupları

Məişət kimyəvi vasitələri ilə zəhərlənmələr bir neçə yolla baş verə bilər: udma (oral), tənəffüs etmə (inhalyasiya) və dəri ilə təmas nəticəsində. Uşaqlar bu cür zəhərlənmələrdə ən həssas qrup hesab olunur xüsusən 1-5 yaş arası uşaqlar ətraf mühiti öyrənmək üçün tez-tez əllərinə keçəni ağızlarına aparır və bilmədən təmizləyici maddələri uda bilirlər. Məlumatlara görə, dünya üzrə təsadüfi zəhərlənmələrin böyük əksəriyyəti məhz 5 yaşdan kiçik uşaqlarda qeydə alınır. ABŞ zəhər mərkəzlərinə ev təmizləyiciləri ilə bağlı daxil olan çağırışların da 40%-ni 5 yaşadək uşaqlar təşkil edir. Uşaqların orqanizmi zəif və inkişafda olduğu üçün həm udma, həm də qazları nəfəsə çəkmə yolu ilə baş verən zəhərlənmələr onlarda çox tez ağır fəsadlar törədə bilər. Məsələn, az miqdarda belə güclü kimyəvi maddə udan uşaqda ağız və yemək borusunda yanıq, qusma, huşun itməsi kimi əlamətlər yarana bilər. Buna görə də mütəxəssislər təmizlik zamanı mümkün qədər uşaqları həmin məkandan uzaq tutmağı tövsiyə edirlər.

Böyüklər arasında isə risk əsasən bu maddələrlə bilavasitə işləyənlərə aiddir. Evdar qadınlar, təmizlik işçiləri və dezinfeksiya ilə məşğul olan işçilər gün ərzində dəfələrlə bu kimyəvi maddələrə məruz qalır. Nəticədə, uzun müddətli təmas həmin şəxslərdə tənəffüs yolları xəstəlikləri (xroniki bronxit, astma), dəri problemləri (kontakt dermatit, kimyəvi yanıq izləri) yarada bilər. Kəskin zəhərlənmə riski də ən çox məhz təmizlik zamanı bir neçə maddəni qarışdıran və ya ventilasiya olmadan işləyən böyüklərdə müşahidə edilir. Məsələn, xlorlu və turşulu iki müxtəlif məhlulu bilmədən bir yerdə istifadə edən şəxs anidən kəskin zəhərli qazla qarşılaşaraq nəfəs darlığı və huşun itməsi yaşaya bilər. Belə hallar hətta ölümə gətirib çıxara bilir. Bundan əlavə, astma və digər tənəffüs sistemi xəstəlikləri olan insanlar bu kimyəvi qoxulara qarşı daha həssasdırlar; onlarda hətta kiçik bir məruz qalma belə astmatik tutmaları tətikləyə bilər. Bu səbəbdən, həm azyaşlı uşaqlar, həm də xroniki xəstəliyi olan və ya peşəkar şəkildə təmizlik işləri ilə məşğul olan böyüklər kimyəvi təmizləyicilərdən zəhərlənməyə qarşı ən həssas və riskli qruplar sayılır.

Profilaktik tədbirlər

Məişət kimyəvi vasitələrinin yaratdığı təhlükələri azaltmaq üçün bir sıra profilaktik tədbirlərə əməl etmək vacibdir. Ən birinci və vacib qayda: müxtəlif təmizləyici maddələri qarışdırmamaq. Xüsusilə xlorlu ağardıcıları digər təmizləyicilərlə eyni anda tətbiq etmək olmaz. Nəinki bir qabda qarışdırmaq, hətta eyni məkanda ard-arda istifadə etmək belə zəhərli qaz əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, tualet unitazını təmizləyən turşu tərkibli məhluldan istifadə etmisinizsə, ardınca xlorlu dezinfeksiyaedici tökmək çox təhlükəlidir. Hər bir məhsuldan ayrı-ayrılıqda, yaxşıca durulayıb, arada mütləq havanı dəyişərək istifadə edin. İkinci önəmli məqam təmizlik aparılan məkanın yaxşı havalandırılmasıdır. Hamam və tualet kimi qapalı yerlərdə təmizlik edərkən qapını açıq saxlayın, mümkündirsə, pəncərələri açın və ya ventilyator, havaçıxarıcı sistem qoşun. Bu, buxarların toplanmasının qarşısını alacaq və zərərli qazların konsentrasiyasını azaldacaq. Üçüncü tədbir fərdi mühafizə vasitələrindən istifadədir: təmizləyici maddələrlə işləyərkən mütləq əlcək geyinin, dərinizdə kəsik və ya yara varsa, onu örtün. Mümkünsə, maskadan (filtrli respirator) və gözləri qoruyan eynəkdən istifadə edin. Unutmayın ki, bu maddələrin birbaşa dəri və gözlə təması yolverilməzdir. Təsadüfən dərinizə sıçrasa dərhal bol su ilə yuyun, gözünüzə düşərsə təcili tibbi yardım alın.

Bundan əlavə, ev şəraitində kimyəvi vasitələrin saxlanma qaydalarına riayət edilməlidir. Təmizlik məhsullarını əsla qida qablarına, su şüşələrinə töküb saxlamaq olmaz. Orijinal qablarında, uşaqların əli çatmayan, kilidli dolablarda saxlanılması məqsədə uyğundur. Xüsusilə azyaşlı uşaqlar olan evlərdə bu məhsullar mütləq əlçatmaz yerdə və kilidli şəkildə qoyulmalıdır. Həmçinin, təmizlik zamanı məhlulu açıq qoyub uşaq nəzarətsiz qalacağı təqdirdə otaqdan ayrılmaq (məsələn, telefona cavab vermək üçün) böyük risk yaradır buna görə, qısa fasilə lazım olsa belə, kimyəvi məhlulun qabını dərhal bağlayıb kənara qoymaq lazımdır. Təmizlik bitdikdən sonra istifadə edilən səthləri və əşyaları yaxşıca durulamaq da vacibdir. Məsələn, yuyucu vasitə ilə təmizlədiyiniz vannanı, döşəməni və ya qab-qacağı bol su ilə yaxalayın; çünki düzgün durulanmadıqda həmin kimyəvi qalıqlar sonradan qida və ya su ilə birlikdə orqanizmə daxil olaraq mədə-bağırsaq sisteminə zərər verə bilər.

Nəhayət, hər bir məhsulun üzərindəki istifadə təlimatlarını diqqətlə oxumaq və onlara əməl etmək zəhərlənmələrin qarşısını almağın açar şərtidir. İstehsalçılar tərəfindən tövsiyə edilən dozalardan artıq istifadə etməyin, məsləhət görülən şəxsi qoruyucu vasitələrə (əlcək, maska və s.) laqeyd yanaşmayın. Mümkün olduğu hallarda, kimyəvi təmizləyiciləri daha təhlükəsiz alternativlərlə əvəz etmək də məsləhətdir. Məsələn, ağır kimyəvi əvəzinə sirkə, soda, təbii sabun məhlulları kimi vasitələrlə də bəzi təmizlik işlərini görmək mümkündür.

Məişət təmizliyi üçün nəzərdə tutulan kimyəvi vasitələr evlərimizi mikroblardan qoruyub rahatlıq yaratsa da, onların yanlış istifadəsi ciddi zəhərlənmələrə yol aça bilər. Xüsusilə tualet və hamam kimi qapalı məkanlarda bu maddələrlə işləyərkən ehtiyatlı olmaq, qarışdırmamaq, uşaqları uzaq tutmaq, havalandırma və qoruyucu tədbirləri təmin etmək lazımdır. Etibarlı mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlar göstərir ki, bu qaydalara riayət etməklə həm özümüzü, həm də ailə üzvlərimizi kimyəvi zəhərlənmədən qorumuş olarıq./Lent.az