ŞƏRH: Özbəkistanda iğtişaşlar niyə başladı və nəyə gətirib çıxardı

Özbəkistan hakimiyyəti bölgədəki iğtişaşlardan sonra, Qaraqalpaqıstan Respublikasının suverenliyi ilə bağlı ölkə konstitusiyasına dəyişiklik etməkdən imtina edib. Subyekt muxtariyyətini, eləcə də dövlətdən ayrılmaq hüququnu saxlayacaq. Eyni zamanda, bölgədə etirazlar güc yolu ilə yatırılıb, azı 18 nəfər həlak olub. Daşkəndin güzəştlərin köməyi ilə ölkənin dağılmasından xilas olub-olmayacağı açıqlanıb.

Özbəkistan parlamentinin aşağı palatası konstitusiyada Qaraqalpaqıstan Respublikası ilə bağlı müddəaların saxlanılması barədə qərar qəbul edib.

Söhbət dövlətin əsas qanununun beş maddəsindən, o cümlədən regionun suverenliyi haqqında 70-ci maddədən və onun referendum yolu ilə ölkədən ayrılmaq hüququndan bəhs edən 74-cü maddədən gedir.

Bundan əlavə, deputatlar Özbəkistan konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər layihəsinin ictimai müzakirəsinin iyulun 15-dək uzadılması barədə qərar qəbul ediblər. Qanunvericilərin müvafiq addımları Özbəkistan hakimiyyətinin dövlət konstitusiyasının regionun suverenliyinə bilavasitə aid olan bəndlərinə dəyişiklik etmək niyyəti barədə xəbərlər fonunda iyulun əvvəlində Qaraqalpaqıstanda baş vermiş iğtişaşlara cavab idi. Hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən etirazların yatırılmasından sonra, bölgəyə səfər edən Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev bu təkliflərdən imtina etməyə çağırıb.

İyulun 1-dən 2-dək davam edən etirazlar nümayiş şəklində başlayıb və nəticədə iğtişaşlara çevrilib. Təhlükəsizlik qüvvələri ictimai asayişi bərpa etməyə və yerli hakimiyyəti ələ keçirməyə cəhd edən bir qrup etiraz təşkilatçısını saxlamağa nail olub.

İyulun 3-də isə Qaraqalpaqıstanda fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq edilib, səhər saat 19.00-dan səhər saat 5-ə kimi komendant saatı qoyulub və Özbəkistanın konstitusiya quruluşuna qəsd edildiyi üçün, bir sıra cinayət işi başlanıb.

İğtişaşlar nəticəsində Özbəkistan Daxili İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, 240-dan çox insan yaralanıb, azı 18 nəfər ölüb.

Şöbə təhlükəsizlik qüvvələrinə hücum faktlarını ayrıca qeyd edib, həmçinin Xocalı rayonunda hərbi posta hücum edərək, silah-sursat ələ keçirmiş etirazçılar tərəfindən Qaraqalpaqıstanın paytaxtı Nukus şəhərindəki beynəlxalq hava limanını ələ keçirməyə cəhd göstərib.

Daşkənd niyə güzəştə getdi

Bütün ekspertlər Daşkəndin qərarını məğlubiyyət kimi qiymətləndirməyə meylli deyillər. Xüsusilə, Ali İqtisadiyyat Məktəbinin professoru Andrey Kazantsev hesab edir ki, Özbəkistan prezidenti böhranları siyasi vasitələrlə həll etmək bacarığını nümayiş etdirib.

“O, bir tərəfdən etirazları yatırmaqla hakimiyyətin gücünü göstərib, digər tərəfdən də göstərib ki, bu qüvvə axmaq deyil və dövlətin maraqlarına uyğun olan hallarda danışıqlara hazırdır.

Əslində Qaraqalpaqıstanın ayrılması məsələsində heç kim buna imkan verməyəcək və onun ayrılma hüququ hələ sovet dövründən olub və Mirziyoyev bunu təsdiqləyib.Ona görə də Özbəkistanın hər hansı dağılmasından və ya geri çəkilməsindən danışmağa ehtiyac yoxdur. – ekspert qeyd edib.

Son Dövlətlər İnstitutunun direktoru Aleksey Martınov onunla qismən razılaşır. Onun sözlərinə görə, Daşkəndin heç bir məğlubiyyətini izləmək mümkün deyil, lakin konstitusiya islahatının natamamlıq dərəcəsi təəccüblüdür.

“Bu bölgənin tarixi sovet dövründən kifayət qədər dolaşıq olub, Xorəzm SSR-in tərkibində olub, sonra Qırğızıstan, daha sonra Qazax MSSR-in tərkibində siyahıya alınıb, nəticədə Özbəkistanın tərkibinə daxil olub. Yəni bütün xüsusiyyətləri və Sovet İttifaqı daxilində ərazi sərhədlərinin çətin bükülməsinin incəlikləri özündə əks etdirirdi. Bir bənzətmə aparsaq, o zaman Qaraqalpaqıstan öz statusuna və mövcudluq faktına görə, SSRİ dövründə Ukraynanın tərkibinə daxil olmuş Krım Muxtar Respublikasına bənzəyir. Təxminən eyni status, yalnız Özbəkistanın bir hissəsi kimi “deyə ekspert izah edib.

Özbəkistanlı bloger, “Çinarın altındakı müşahidələr” Telegram kanalının müəllifi Feruzxan Yakubxocaev əmindir ki, Qaraqalpaqıstan Respublikasında konkret olaraq, baş verənlər barədə hələlik yekun nəticə çıxarmaq mümkün deyil.

“Hər halda, Özbəkistanda prezident Şavkat Mirziyoyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə başlayan yeni dövr üçün bu, anormal fəaliyyətdir. Adətən, ölkədə hansısa etiraz aksiyası başlayarsa, hakimiyyət xalqı tez qane etməyə çalışır. Xahişlər və ya heç olmasa onlara izahat verin ki, onların iddialarının hansı həcmdə və şərtlərlə həll oluna biləcəyini… Qaraqalpaqıstanda baş verənlər göstərir ki, bəzi alətlər işləməyib və ya səhv vaxtda tətbiq edilib – onlar səhv vaxtda gəliblər və ya yanlış insanlarla dialoq aparıb, danışmağa başlayıblar. Ona görə də prezident şəxsən Qaraqalpaqıstana uçaraq, bu məsələni bağlamaq qərarına gəlib. Belə olan halda hakimiyyət qan tökməmək üçün, güzəştə getmək qərarına gəlib”, – deyə Yakubxodjayev bildirib.

Daha çox etiraz nümayişləri gözləməliyikmi?

Hazırda Qaraqalpaqıstan daxilində, o cümlədən bölgədə komendant saatının yaradılması fonunda heç bir nümayiş yoxdur.

Yerli KİV-in məlumatına görə, hakimiyyətin fövqəladə vəziyyətlə bağlı qərarından əvvəl aksiyanın təşkilatçılarından biri, Dauletmurat Tajimuratov iyulun 5-nə qədər yeni mitinq keçirəcəyinə söz verib. Milli Tədqiqat Universitetinin İqtisadiyyat Ali Məktəbindən Andrey Kazantsevin nöqteyi-nəzərindən ölkə hakimiyyəti kök və çubuq üsulu ilə hərəkət edəcək.

“Yəni onlar deyiblər ki, narahat olacaq heç nə yoxdur və Qaraqalpaqstanın bütün azadlıqları qorunacaq, lakin etirazlar davam edərsə, onlar da güclü təzyiq göstərməyə hazırdırlar. Bu, kifayət qədər balanslaşdırılmış yanaşmadır”, – ekspert hesab edir.

Eyni zamanda, Son Dövlətlər İnstitutundan Aleksey Martınov əmindir ki, əslində Özbəkistanın adətən regionla heç bir xüsusi problemi olmayıb və cari məsələ konstitusiyanın müddəalarını qorumaq üçün atılan addımı bağlayıb.

“Mövcud hakimiyyətin adətən müxtəlif xarici təşkilatlara, əsasən də türklərə bağlı olan opponentləri yarımçıq konstitusiya islahatından yararlandılar. Lakin iğtişaşlar tez yatırıldı, itki yoxdur, lakin bu, Mərkəzi Asiya üçün ənənəvi tarix sayıla bilər. Bundan əlavə, konstitusiyaya edilən düzəliş kifayət qədər tez geri götürüldü”, – ekspert qeyd edib.

Özbək bloger Feruzxan Yakubxodjaev də Daşkəndin hərəkətlərinin əslində etirazların dayanmasına səbəb olduğunu istisna etməyib. Lakin onun sözlərinə görə, etiraz dalğasını tamamilə aradan qaldırmaq, Qaraqalpaqıstan problemlərinin diqqətlə öyrənilməsi üçün əlavə tədbirlər görülməlidir.

“Bu qərar ən azı nominal iddiaları ləğv edəcək, çünki onlar yalnız suverenlik və müstəqillik idi. Bununla belə, Qaraqalpaqıstanda sabitliyi pozan amil hələ də var, çünki müəyyən köhnə ənənəvi regional separatizm mövcuddur. Lakin bu, bölgədə Qırğızıstan sakinlərinin mütləq azlığına aiddir.”, – Yakubodjaev bildirib.

Bir çox KİV muxtar respublikanı bir növ monoetnik regional qurum hesab edərək, Qaraqalpaqıstan daxilindəki vəziyyəti düzgün başa düşmür, deyə ekspert davam edir, yəni orada 2 milyon qaraqalpaqın yaşadığını düşünürlər.

“Amma bu belə deyil, Qaraqalpaqıstanda kifayət qədər rəngarəng etnik tərkib var, xüsusən də orada özbəklər, koreyalılar və qazaxlar yaşayır. Üstəlik, biz tamamilə yad mədəniyyətlərə malik qardaş xalqlarıq. Eyni özbəki başa düşmək üçün tərcüməçi lazım deyil. Qaraqalpaq – bir çox cəhətdən bizim dillərimiz rus və ukrayna dillərindən daha yaxındır”, – Yakubodjaev vurğulayıb.